Tadeusz Rolke zaczął interesować się fotografią już jako dziecko, przeglądając niemieckie magazyny propagandowe w okupowanej Warszawie, pełne dobrej jakości czarno-białych zdjęć z frontu.
W czasie wojny wstąpił do młodzieżowej harcerskiej organizacji konspiracyjnej Szare Szeregi. Wziął udział w Powstaniu Warszawskim. Po Powstaniu wraz z ludnością Warszawy został deportowany na roboty przymusowe do Niemiec – pracował tam jako robotnik rolny, potem kopał okopy i rowy przeciwczołgowe.
Wróciwszy do Polski fotografował zniszczenia wojenne i odbudowę Warszawy.
W 1949 roku ze względu na „burżuazyjne pochodzenie” nie został przyjęty na Uniwersytet Warszawski. Zdobywał prace biurowe, m.in. w spółdzielni Społem prowadzącej sklepy spożywcze. Został przyjęty na Katolicki Uniwersytet Lubelski na filozofię, którą szybko zmienił na historię sztuki.
W 1952 roku został aresztowany pod zarzutem uczestnictwa w organizacji oskarżanej o działanie na rzecz „obalenia ustroju państwowego”. Sprawa zaczęła się od referatu naukowego jego znajomego o możliwości syntezy ekonomii kapitalistycznej i socjalistycznej. Było to drażliwym tematem ze względu na skojarzenie z gospodarką Jugosławii Tito i niesubordynację tego kraju wobec ZSRR. De facto żadna organizacja nie istniała, była wymysłem Służby Bezpieczeństwa. W sfingowanym stalinowskim procesie Rolke został jednak skazany na 7 lat więzienia. Razem z aresztem był więziony przez prawie dwa lata. Zwolniono go na mocy amnestii w 1954 roku. Dostał jednak tzw. „wilczy bilet” – nie mógł kontynuować studiów w żadnej polskiej uczelni.
Wkrótce potem nawiązał współpracę z popularnymi czasopismami społeczno-kulturalnymi oficjalnego obiegu: młodzieżowym „Światem Młodych” i „Stolicą” – pismem o odbudowie Warszawy, które szybko przekształciło się w magazyn o miejskim życiu kulturalnym. Pierwszy stały etat fotografa dostał w prestiżowym miesięczniku „Polska” – „wizytówce PRL” przedstawiającej zachodniemu odbiorcy pozytywny obraz osiągnięć naukowych i kulturalnych kraju, ukazującej się w 5 językach obcych i po polsku.
Miał wtedy okazję poznać zachodnioeuropejskich dziennikarzy, zaczął też publikować w pismach w Niemczech i Skandynawii. Współpracował także z pismem „Ty i Ja” oraz słynnym krakowskim „Przekrojem”.
Wśród fotoreportaży i foto-esejów z tego okresu można znaleźć na przykład zdjęcia z wyścigów konnych na Służewcu, legendarnego bazaru Różyckiego na Warszawskiej Pradze czy z letniego obozu Romów w okolicach Pruszkowa pod Warszawą. Znajdziemy tu obraz życia polskiej stolicy, uliczną panoramę Śródmieścia, młodzież, przechodniów, setki drobnych wydarzeń. Rolke zajmował się w tym czasie także fotografią modową. Efekty jego regularnej współpracy z projektantką Barbarą Hoff, ukazujące się w krakowskim „Przekroju”, „kształtowały gusta kilku pokoleń Polek w PRL” (przypomina o tym profil kolekcji na stronie Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie).
W 1966 toku powstała awangardowa Galeria Foksal. Jej współzałożycieli, krytyków Wiesława Borowskiego i Ankę Ptaszkowską, poznał jeszcze w latach 50. na studiach w Lublinie. Rolke związał się z tym środowiskiem, którego artyści, tacy jak Henryk Stażewski, Tadeusz Kantor, Edward Krasiński są dziś najbardziej uznanymi postaciami sztuki tego okresu. Fotografował organizowane przez nich ulotne zdarzenia artystyczne, w tym pionierskie happeningi, environments czy instalacje, które weszły do historii polskiej sztuki. Razem z przyjacielem i redakcyjnym współpracownikiem Eustachym Kossakowskim stał się współautorem wizualnego zapisu działalności tego środowiska. W tym okresie fotografował też przy pracy rzeźbiarkę Alinę Szapocznikow. W kolejnych latach przed jego obiektywem stawały również międzynarodowe sławy jak Joseph Beuys, Oskar Kokoschka czy Gerhard Richter. W Polsce zaś także gwiazdy innych dyscyplin kultury, jak reżyser Andrzej Wajda czy otoczeni dziś kultem aktorzy – Małgorzata Braunek, Beata Tyszkiewicz, Kalina Jędrusik, Zbigniew Cybulski. W późniejszym etapie kariery utrzymywał kontakt ze światem sztuki – fotografował dla zachodniej prasy artystów debiutujących w latach 80. i 90., jak Leon Tarasewicz, Edward Dwurnik, Zbigniew Libera, Paweł Althamer.
W efekcie antysemickiej nagonki, zorganizowanej przez władze komunistyczne, oraz udziału polskich wojsk w inwazji na Czechosłowację w 1968 roku, Rolke zdecydował się na emigrację. „Nie mogłem wytrzymać tej atmosfery – mówi w wywiadzie z 2008 roku – Już nie do życia to był kraj.” (Purzyńska, Małgorzata, 2008). Nie dostał jednak paszportu – trafił wcześniej na „czarną listę” w efekcie kontaktów z obcokrajowcami oraz nagrania przez SB jego prywatnej rozmowy, w której wyrażał się niepochlebnie o władzach. W 1970 roku wyjechał na stypendium artystyczne do Republiki Federalnej Niemiec i już z niego nie wrócił. Przez 10 lat mieszkał w Hamburgu, ożenił się z Niemką. Jako freelancer współpracował z czołowymi gazetami zachodnioeuropejskimi, m.in. „Die Zeit”, „Stern”, „Der Spiegel”, „Deutsche Allgemeine Sonntagsblatt”, a także prestiżowym hamburskim pismem artystycznym „Art” (z którym współpracuje okazjonalnie do dziś). Tworzył w tym czasie fotoreporterskie cykle – o hamburskim targu Fischmarkt oraz o podhamburskiej komunie i zarazem ośrodku terapeutycznym dla osób uzależnionych, założonym przez kontrkulturową organizację byłych narkomanów.
Od połowy lat 70. zaczął znów odwiedzać Polskę. Realizował fotoreportaże na potrzeby zachodnioeuropejskich czasopism w okresie „karnawału” pierwszej Solidarności w 1980 roku, choć nie trafił do Stoczni Gdańskiej i nie zajmował się w ogóle fotografią polityczną.
Po wprowadzeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981 zdecydował się zostać na stałe w Polsce, wybierając kierunek migracji odwrotny niż duże grupy Polaków w tamtym czasie. Jednak, jak mówił w wywiadzie Hanny Marii Gizy, opanował go wtedy „bezwład” i z tego okresu zostało niewiele zdjęć. Zachowała się jednak ciekawa dokumentacja ulicznych starć protestujących z Milicją Obywatelską.
W latach 80. fotografował alternatywne życie kulturalne lat 80. Wykonał m.in. sesje Kory Jackowskiej i nowofalowej grupy Maanam. W latach 90. i 2000. tworzył cykle dotyczące żydowskiej przeszłości polskich miasteczek, w tym ruchu chasydzkiego: Chasydzi oraz Tu byliśmy. Odbyło się wiele jego wystaw indywidualnych, powstały też filmy dokumentalne o jego twórczości.
Styl fotograficzny Rolke bywał nazywany „fotografią humanistyczną”, „fotografią momentu”, „zapisem momentu objawienia”. On sam zaś – „polskim Cartier-Bressonem” – od francuskiego ojca fotoreportażu ulicznego i twórcy koncepcji fotografii jako próby uchwycenia ulotnego „decydującego momentu” (profil kolekcji na stronie Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie). Rolke wypowiadał się m. in. o kluczowym dla fotografowania „ćwiczeniu oka” i umiejętności dostrzegania geometrycznej kompozycji w kadrze. Mówił, że robiąc zdjęcia „tłumaczy rzeczywistość, wybrane miejsca, na język fotografii” (Sienkiewicz, Karol, 2010).
Jako niezbędne elementy dobrego fotoreportażu wymieniał (w wywiadzie Małgorzaty Purzyńskiej): „informację o wydarzeniu, czytelność przekazu, jasne przesłanie, współgranie formy z treścią”. Mówił też tam o pożądanych cechach fotoreportera: „Powinien być otwarty, interesować się ludźmi; nie może być zakompleksiony, ale też musi być pozbawiony poczucia, że jest kimś lepszym niż osoby, które fotografuje. Musi mieć wrodzony refleks, instynkt, takt oraz wielkie poczucie wrażliwości, żeby kogoś nie obrazić, nie tworzyć sytuacji konfliktowych” (Purzyńska, Małgorzata, 2008).
Część Archiwum Tadeusza Rolke zostało zakupione przez fotograficzną Agencję Gazeta, należącą do koncernu Agora, wydawcy Gazety Wyborczej. Tam spora jego część została zdigitalizowana. W 2014 zarówno ten zbiór, jak i prywatne archiwum Tadeusza Rolke zostały zdeponowane do Archiwów Artystów Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie, z okazji 85 urodzin fotografa. W tej chwili jest w całości udostępnione online na stronie Muzeum.
Źródła:
Rolke Tadeusz w rozmowie z Gizą Hanną Marią, Strzępy czasu [w:] Artyści mówią. Wywiady z mistrzami fotografii, Rosikon Press, Izabelin-Warszawa 2011, s. 188-197.
Rolke Tadeusz w rozmowie z Purzyńską Małgorzatą, Motyw na ciele, dodatek „Duży Format” do „Gazety Wyborczej”, 8.04.2008, http://wyborcza.pl/duzyformat/1,127290,5089837.html
Sienkiewicz Karol, Tadeusz Rolke, profil w portalu Culture.pl, 2010, https://culture.pl/pl/tworca/tadeusz-rolke
Tadeusz Rolke – biografia, profil na stronie Archiwów Artystów Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie, https://artmuseum.pl/pl/archiwum/archiwum-tadeusza-rolke/2243
